Tot hoeveel geweld ben jij aan te zetten? Een ongemakkelijke les uit het Milgram-experiment
Nieuwsberichten over aanslagen en oorlogen roepen vaak de vraag op: wat drijft mensen tot zulke daden? En misschien nog belangrijker, zouden wij onder bepaalde omstandigheden hetzelfde kunnen doen? De ongemakkelijke waarheid is 'ja', zoals Stanley Milgram in de jaren '60 ontdekte.
In zijn beroemde experiment gehoorzaamden gewone mensen, zoals jij en ik, bevelen van een autoriteit om anderen elektrische schokken toe te dienen. Benieuwd naar de details en het waarom? Lees hier meer over het Milgram-experiment.
Het Milgram-experiment
Stanley Milgram, een onderzoeker aan de Yale Universiteit in Amerika, plaatste een krantenadvertentie waarin hij deelnemers zocht voor een 'geheugenstudie'. Als beloning bood hij een kleine vergoeding aan. Hij koos mannen tussen de twintig en vijftig jaar oud, met verschillende achtergronden.
Zodra een proefpersoon op de universiteit aankwam, werd hij voorgesteld aan een medeproefpersoon die, zoals later bleek, deel uitmaakte van het complot. De onderzoeker, gekleed in een witte doktersjas, legde uit dat het ging om een studie over straf en leerprestaties. De proefpersoon werd via een nep-loting aangewezen als 'leraar', terwijl de andere persoon de rol van 'student' kreeg en naar een andere kamer ging.
De opdracht was simpel: de leraar moest de student ondervragen over woordparen. En als de student fouten maakte, moest de leraar op afstand elektrische schokken toedienen met een apparaat dat steeds krachtigere schokken gaf bij elke fout.
De dilemma's van de deelnemers
Nadat de leraren wat foute antwoorden hadden gehoord en elektrische schokken hadden gegeven, merkten ze dat de kreten van pijn uit de kamer van de student luider werden naarmate het voltage omhoog ging. De leraren raakten gestrest en wilden stoppen met het onderzoek. Maar de onderzoeker bleef aandringen dat ze moesten doorgaan, zelfs toen de student begon te slaan op de muur, zei dat hij last van z'n hart had en weigerde verder te gaan. Uiteindelijk reageerde de student niet meer, en de onderzoeker herhaalde de woorden: 'Gewoon doorgaan, het is mijn verantwoordelijkheid'.
De kracht van autoriteit
Waarschijnlijk vraag je jezelf nu af of jij het experiment zou voortzetten. Verbazingwekkend genoeg ging 65 procent van de proefpersonen door tot het uiterste en gaf de student de maximale schok van 450 volt, genoeg om fataal te zijn. Dit hoge percentage is later ook bevestigd in verschillende andere versies van het onderzoek, met verschillende soorten deelnemers, waaronder vrouwen en kinderen. Wat dreef zoveel proefpersonen om de instructies van de onderzoekers op te volgen? Dat blijkt sterk samen te hangen met de norm 'gehoorzamen aan autoriteit'.
De stappen naar gehoorzaamheid
Mensen vinden normen en waarden belangrijk. Daarover schreef ik eerder: 'Normen en waarden: 3 slimme tips voor elke dag'. Denk aan principes zoals 'behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden' en 'houd je aan beloftes'. Gehoorzaamheid aan autoriteit is ook zo'n norm. Zonder deze normen en waarden is samenleven lastig.
De norm 'gehoorzamen aan autoriteit' betekent dat je de instructies opvolgt van iemand die als een leider wordt gezien. Soms moet je gehoorzamen, bijvoorbeeld om problemen met de wet te voorkomen door naar de politie te luisteren. Maar meestal beoordelen we of iemands leiderschap eerlijk is op basis van ons gevoel.
Wanneer volgen we autoriteit?
Er zijn vier voorwaarden waaronder we geneigd zijn om autotiteit te gehoorzamen:
- De autoriteit moet begrijpelijk zijn
Mensen gehoorzamen niet zomaar iedereen die opdrachten geeft. De autoriteit moet voor hen begrijpelijk zijn en herkenbaar als iemand met macht en status. Vaak beoordelen we iemands autoriteit op basis van uiterlijke kenmerken, zoals gezichtsuitdrukking, stemtoon en houding, lengte (bijvoorbeeld iemand die op een troon zit), en de ruimte die iemand inneemt (bijvoorbeeld met een heel gevolg om zich heen). Attributen zoals een uniform, vergelijkbaar met het experiment van Milgram, kunnen ook direct de indruk van autoriteit wekken. - De autoriteit moet verantwoordelijkheid nemen
Als de autoriteit alle verantwoordelijkheid op zich neemt (zoals in het experiment van Milgram), voelen mensen zich meer als uitvoerders van de autoriteit dan als individuen met eigen overtuigingen. Sommigen geven hun persoonlijke verantwoordelijkheid eerder op dan anderen. - De autoriteit moet duidelijk aanwezig zijn
Hoe duidelijker de autoriteit aanwezig is, zowel fysiek als in gedachten, hoe waarschijnlijker het is dat mensen gehoorzamen. Milgram onderzocht zelfs wat er gebeurde als de onderzoeker de kamer verliet en een andere deelnemer (die deel uitmaakte van het complot) de instructies gaf. In die situatie stopten de proefpersonen veel sneller met het experiment. - Onderdrukking van persoonlijke normen en waarden
Het stressniveau van de leraren in Milgram's experiment geeft aan dat ze vanbinnen strijd voelden met hun eigen normen en waarden. In andere experimenten onderzocht Milgram wat er gebeurde als hij de leraar naast de student plaatste. Het toedienen van de schokken werd daardoor persoonlijker. In die gevallen kwamen de persoonlijke normen en waarden meer naar voren. Het gehoorzaamheidspercentage daalde van 65 naar 40 procent.
Autoriteiten met kwade bedoelingen proberen daarom vaak 'afstand' te creëren tussen hun volgers en het slachtoffer, zowel fysiek als psychologisch. Dat maakt gehoorzamen makkelijker. Psychologische afstand houdt in dat je gelooft dat het slachtoffer schuldig is en straf verdient.
Stap-voor-stap beïnvloeding
Sommige organisaties gebruiken een stapsgewijze aanpak om hun volgers te beïnvloeden en langzaam aan te zetten tot gewelddadige handelingen. Ze beginnen met kleine stappen, zoals anderen af en toe pijn doen. Dan kijken de volgers hoe anderen soortgelijke dingen doen, nemen ze deel aan groepsacties en uiteindelijk doen ze zelf dingen. Dat zorgt ervoor dat mensen eerder naar de leiders luisteren: ze denken eerder dat de leiders echt zijn en dat ze zelf gewoon doen wat er van hen wordt gevraagd.
Recht praten wat krom is
Wat ook een rol speelt bij het succes van zo'n stapsgewijze aanpak, is cognitieve dissonantie. Dat is een psychologisch fenomeen waarbij mensen een onaangename spanning ervaren als hun gedrag in strijd is met hun overtuigingen. Om deze spanning te verminderen, passen ze hun overtuigingen aan om hun gedrag te rechtvaardigen en innerlijke conflicten te verminderen. Dit helpt hen om in het reine te komen met zichzelf.
Dus, de neiging om autoriteit te gehoorzamen, het stap voor stap toenemen van acties, en ons vermogen om onze daden goed te praten, kunnen bij velen leiden tot vernietigende gehoorzaamheid.
Had je verwacht dat het zo moeilijk zou zijn om de kracht te weerstaan van onze ingebakken gewoonte om naar autoriteit te luisteren?
In 2015 werd het Milgram-experiment verfilmd onder de titel 'Experimenter'.
Op YouTube kun je video's van het experiment bekijken, zoals deze:
[Bronnen: Social Psychology, E.R. Smith e.a.; Wikipedia.org]
